WOLTERHOLTEN Geologisch monument en heemtuin

Geologisch Monument Wolterholten, 6 februari 2014 – foto Theo van de Graaf

WOLTERHOLTEN Geologisch monument en heemtuin

Contactpersoon: René Bons

Email: rene.bons@versatel.nl

Telefoonnummer: 0521-517617

 Geschiedenis.

Na 1980 werd het verkeer op de bestaande weg van Steenwijk naar het noorden zo druk dat de roep om een snelweg, die het verkeer om de plaatsen heen zou leiden, steeds sterker werd. In de periode 1987/1988 is de bouw van de A32 ten noorden van Steenwijk gerealiseerd. Deze weg gaat door de westelijke flank van de Woldberg. Die “berg” is een heuvel van krap 25 m hoogte die onderdeel is van de stuwwalboog die bij Steenwijk is ontstaan in de op één na laatste ijstijd. De ontwerpers van de weg hebben besloten de weg bij de Woldberg zonder hoogteverschillen aan te leggen en voor de kruisende wegen enkele viaducten te bouwen. Bij het doorgraven van de Woldberg heeft men gigantisch veel grond moeten verzetten.Het overgrote deel van de af te voeren grond was keileem. Over de keileem ondergrond is een laag aangebracht van zand dat is gewonnen in een nabije zandzuigerij in het stroomdal van de Steenwijker Aa. Zo werd een goed te draineren stevige ondergrond voor de weg verkregen. Een bijkomend voordeel van de verdiepte aanleg van de weg is dat de rust in het natuurgebied van de Woldberg minder wordt verstoord door het immer voortdurende verkeerslawaai.Bij de graafwerkzaamheden zijn uit de keileem grote hoeveelheden stenen tevoorschijn gekomen, variërend van grindgrootte tot keien van enkele kilo’s tot vele tonnen; zulke grote exemplaren worden blokken genoemd. Veel van de kleinere stenen zijn verzameld door tuinliefhebbers om er hun tuin mee aan te kleden.

Ook in de geologie geïnteresseerde mensen (en dan met name in de zwerfsteenkunde en de petrologie [= wetenschap die de ontstaanswijze van gesteenten tracht te doorgronden]) hebben hun best gedaan om gesteenten van velerlei soort te verzamelen. Grote blokken konden zij niet meenemen. Van de kant van oa tuincentra bestond er belangstelling voor de steenblokken en er zijn wel blokken in die richting afgevoerd door degenen die over de mogelijkheid van zwaar transport beschikten. Gelukkig is toch een groot percentage van de blokken bewaard gebleven voor monumentale toepassingen. Die werden in opdracht van Rijkswaterstaat terzijde gelegd met behulp van de grote graafmachines die met deze kanjers geen enkele moeite hadden. Vele daarvan zijn later bijeengebracht op een terrein aan de grindweg Wolterholten in afwachting van een bestemming. Een aantal heel grote blokken is gebruikt om een opvallende grensmarkering te maken. Ze zijn in een rij opgesteld op de grenslijn van de Kop van Overijssel en de provincie Friesland, tussen de A32 en de ernaast liggende spoorlijn. Een ander deel van de blokken is gebruikt door de kunstenaar Hendrik Planting voor het maken van zijn serie van vier afzonderlijke monumenten die de vier jaargetijden uitbeelden. Dit viertal staat langs de Schansweg, de, over historische grond leidende, zuidelijke randweg van Steenwijk.

Leilinden markeren de locatie van boerderij Bos

 Het terrein waarop het monument is ingericht is de plek waar de boerderij van de familie Bos heeft gestaan tezamen met erf, boomgaard, vijver en tuinen. De boerderij is afgebroken. Aan de bewaard gebleven leilinden is te zien waar het woonhuis heeft gestaan. Het boerenbedrijf kon hier niet worden voortgezet doordat de A32 tussen de weilanden en de boerderij kwam te liggen. Rijkswaterstaat heeft gezorgd voor terreinverharding en afrastering en heeft mede op verzoek van Bosga een lange diepe kuil laten graven waardoor men kon zien hoe hier lagen van twee verschillende keileemtypes op elkaar liggen. Deze leemkuil heeft een afwatering gekregen naar het drainage systeem van de snelweg A32. Helaas zijn door grondverzakking die twee keileemlagen al lang niet meer te onderscheiden. De steenblokken die het eigenlijke geologische monument vormen, lagen al op dit terrein opgeslagen. Bosga en Kleis van de geologiewerkgroep hebben de verdeling ervan over het terrein mogen bepalen. Enkele stenen zijn ontvreemd respectievelijk stukgeslagen; circa honderdveertig zijn er nog over.

Rijkswaterstaat wilde het terrein wel inrichten maar niet gaan onderhouden. De KNNV afdeling De Noordwesthoek, waar de geologiewerkgroep onder valt, kon met vrijwilligers wel veel, maar niet alle werkzaamheden uitvoeren en kon die dingen, die veel geld zouden vergen, niet bekostigen.  Er is contact gelegd met de gemeente Steenwijk, nu onderdeel van de gefuseerde gemeenten Steenwijkerland. De gemeente heeft voor een klein symbolisch bedrag het terrein in eigendom gekregen.

Afgesproken is dat vrijwilligers van De Noordwesthoek veel van het onderhoud verzorgen. Als dit voldoende gebeurt, kan de vereniging het terrein als het ware als haar terrein beschouwen, al is ze niet de eigenaresse. De voor vrijwilligers niet haalbare werkzaamheden laat de gemeente door haar personeel uitvoeren.

Het Geologisch Monument Wolterholten (GMW) kwam gereed in 1989. Een zeer belangrijke gebeurtenis in het prille bestaan, die opgevat kan worden als de officiële opening, was de excursie naar het GMW van een grote groep geologen en amateurgeologen die hadden deelgenomen aan het zwerfsteensymposium dat in dat jaar werd gehouden te Schokland, alwaar het museum een voor de zwerfsteenkunde uiterst belangrijke vergelijkingscollectie gesteenten heeft.De plantenwerkgroep, ook één van de werkgroepen van De Noordwesthoek, heeft in een later stadium werk gemaakt van het inrichten van een heemtuin op het niet door het eigenlijke geologische monument gebruikte gedeelte van het terrein. Daarna is een aparte werkgroep Wolterholten gevormd.

De aangevoerde zwerfstenen vormen één aspect van de ijstijd Saalien. Een ander aspect is het reliëf van het landschap dat we ook aan het Saalien danken. Vanaf een hoge uitkijkpost is dit mooi te overzien; dat is nu mogelijk doordat er in 2008 op de Woldberg een 24 meter hoge uitkijktoren is geplaatst. Deze staat t.o.v. het geologisch monument aan de andere kant van de A32, ruim een kilometer zuidelijker.

Geologisch Monument Wolterholten

De in het monument opgestelde erratica (zwerfstenen) zijn voorbeelden van de grote verscheidenheid aan zwerfstenen die er dichtbij is aangetroffen. Ze zijn alle afkomstig uit de keileem die is afgegraven bij de aanleg van de snelweg A32 door de Woldberg. Wie over het terrein loopt, zal zien dat de grootste blokken wel een paar ton moeten wegen; alleen door transport in ijs konden deze hier komen. Het is misschien moeilijk voorstelbaar maar ooit moet hier een torenhoge ijsmassa langzaam zijn voortgeschoven.

Gidsgesteenten zijn goed herkenbare gesteenten waarvan bekend is wat hun herkomstgebied is. Ze heten ‘gids’ omdat ze gebruikt kunnen worden bij een methode om te achterhalen hoe de stroomrichtingen van het ijs zijn geweest. Er zijn meerdere voorbeelden van aanwezig. Er liggen in dit monument stenen uit het midden en het zuiden van Zweden en uit het zuidwesten van Finland (de Ålandeilanden)

Gesteenten worden ingedeeld in stollingsgesteenten, afzettingsgesteenten en omzettingsgesteenten. Van alle drie soorten zijn er vertegenwoordigers aanwezig; bijvoorbeeld respectievelijk graniet, zandsteen en amfiboliet.

Veel gesteenten zijn zeer oud. Zo zijn de vier aanwezige exemplaren van Upplandgraniet circa 1900 miljoen jaar oud. Bij zwerfsteenliefhebbers is de oude naam Upplandgraniet nog in gebruik, maar eigenlijk gaat het om granodioriet uit het gebied rondom Uppsala, Zweden.

*) Steen 2, de rode steen bij de ingang, heeft een plat vlak met strepen erop. Menigeen denkt dat het hier ook om gletsjerkrassen gaat. De geoloog J. Verhofstad heeft erop gewezen dat dit echter een wrijfspiegel is die ontstaan is toen bij een breuk in een granietrots de beide delen ten opzichte van elkaar zijn verschoven en met grote kracht langs elkaar zijn gewreven. Vaak ontstaat op zo’n breukvlak het groene mineraal epidoot. Indien dit bij steen 2 ook aanwezig zou zijn geweest, zou de aard van het vlak eerder begrepen zijn geweest.

 De aanwezige leemkuil is niet een oude groeve voor het winnen van leem, zoals wel eens wordt gedacht. Hij is speciaal gegraven om in de wand twee lagen van verschillende keileemsoorten boven elkaar te kunnen zien. Het is echter niet mogelijk gebleken deze nogal steile wand in goede staat te houden. Door grondverzakking en begroeiing zijn de lagen niet meer goed van elkaar te onderscheiden. De kleuren en het gehalte aan kalk en vuursteen verschilden van elkaar. Leem heeft de eigenschap slecht waterdoorlatend te zijn. De vijver op het terrein heeft een bodem die uit een dikke laag leem bestaat. Zo is te begrijpen dat de vijver zijn water niet kwijtraakt aan de veel lager gelegen spoorsloot terwijl de afstand tussen beide maar klein is. Er komen veel salamanders in de vijver voor.

Van de in de heemtuin voorkomende planten is juli 2009 een inventarisatie gedaan door de plantenwerkgroep. ( voor inventarisatielijst planten en gesteenten raadpleeg de Kennisbank – Wolterholten)

Over ijstijden en de geologie van de stuwwalboog bij Steenwijk.

Tijdens de voorlaatste ijstijd, het Saalien, werd de noordelijke helft van ons land bedekt met een laag ijs, die hier op sommige plaatsen een dikte van wel 200 meter heeft gehad. Het Saalien begon ca. 250.000 jaar geleden en duurde 120.000 jaar. Tijdens deze periode zijn de heuvels bij Steenwijk ontstaan. Daarna kwam er een warmere tijd, die het Eemien wordt genoemd. Hierop volgde van 110.000 jaar tot 15.000 jaar voor heden de ijstijd die de naam Weichselien draagt. In die laatste ijstijd is het ijs niet verder gekomen dan het Deense Jutland en het noorden van Duitsland.

In het Saalien heeft het ijs in ons land een kronkelige grens bereikt die ongeveer liep van Haarlem tot Nijmegen. Deze ijsbedekking maakte deel uit van een enorme ijskap die vanaf Scandinavië over Noordwest-Europa was uitgestroomd. Aan het front van de ijskap traden uitlopers op, de ijslobben of ijstongen. Ongeveer 150.000 jaar geleden lag er in het gebied, waar nu het gedeeltelijk gekanaliseerde riviertje de Steenwijker Aa stroomt, zo’n ijslob. Door het oprukkende ijs werden de oorspronkelijk horizontaal liggende aardlagen, hoofdzakelijk zanden, in bevroren toestand opgestuwd tot scheefstaande pakketten. Zo ontstonden er heuvels van tientallen meters hoogte. Door erosie is de hoogte door de eeuwen heen een stuk minder geworden. 

Het Geologisch Monument Wolterholten is aangelegd op de noordwestelijke flank van de Woldberg waarvan de top nog een hoogte heeft van ongeveer 25 meter. Dat is het hoogste punt van de stuwwalboog bij Steenwijk. Aan de andere zijde heeft de ijslob de Bisschopsberg en de Havelterberg opgestuwd en aan zijn front heeft hij de, aan de zuidkant van Steenwijk gelegen, Steenwijker Kamp gevormd. Het prachtigeopen heuvellandschap met hoge esgronden van “De Kaampe” dreigt nog steeds (voorjaar 2011) voor de helft opgeofferd te gaan worden aan huizenbouw. Als dat doorgaat wordt dit unieke en aardkundig waardevolle gebied ernstig geschonden.

Litteratuur en websites.

Bishop,A.C. e.a. 1974: Elseviers stenengids. Elsevier, Amsterdam/Brussel. 

Hellinga,W.Tj.,1982: Elseviers zwerfstenengids. Elsevier, Amsterdam/Brussel. 

 Lijn, P. van der / Boekschoten, G.J., 6e druk of later: Het keienboek. Thieme, Zutphen.

 Rappol,M.,redacteur,1992: In de bodem van Drenthe. Lingua Terrae, Amsterdam. ISBN 9074417019. 

Smed,P./Ehlers,J.,1994: Steine aus dem Norden. Borntraeger, Berlin-Stuttgart.

 Verbers,Anja,hoofdredactie,2005: EigenaardigNederland. Stichting Aardkundige Waarden Waarden; KNNV-uitgeverij, ISBN 9050110002.

Zandstra,J.G.,1988:Noordelijke kristallijne gidsgesteenten. Brill, Leiden. 

Zandstra,J.G.,1999:Platenatlas van noordelijke kristallijne gidsgesteenten Backhuys Publishers, Leiden.

Interessante Links:

De Zandkoele.

Haaien in Wolterholten